Το ΠΑΣΟΚ πέθανε (;), ζήτω...τι;

Πριν ακριβώς δύο χρόνια, ως ακαδημαϊκή “υποχρέωση” έγραψα ένα κείμενο για το “φαινόμενο” ΠΑΣΟΚ, που προσπαθούσε να ανασυνθέσει εκ των υστέρων και κριτικά όλες τις απόπειρες μελέτης και εξήγησής του. Δεν θα μπορούσα λοιπόν να βρω καλύτερο “δώρο” για τα 40χρονα του ΠΑΣΟΚ, από μία εξαιρετικά περιληπτική, πολιτικά σχολιασμένη (και εν μέρει αναθεωρημένη) εκδοχή των βασικών σημείων αυτού του κειμένου.

Το κείμενο “έκλεβε” την προκλητική (και γι' αυτό εντυπωσιακή) εισαγωγή του βιβλίου του Τ. Παππά¹ : “Κατά μία έννοια είμαστε όλοι ΠΑΣΟΚ”. Η οποία, βέβαια, ακολουθείται από την αναγκαία διευκρίνηση : “Εδώ και τρεισήμιση δεκαετίες, αυτό το κόμμα ποτέ δεν έπαψε να καθορίζει τις ζωές μας με τρόπους θετικούς και αρνητικούς, ορισμένες φορές άμεσους αλλά και, συνηθέστερα, έμμεσους”.

Σήμερα, 40 χρόνια από την ίδρυσή του, με τη Διακήρυξη της 3ης του Σεπτέμβρη, το ΠΑΣΟΚ παραμένει αντικείμενο επιστημονικής μελέτης, όσο και δημόσιας συζήτησης, αφού αποτέλεσε το κυρίαρχο κόμμα της ελληνικής πολιτικής σκηνής, όχι μόνο λόγω της μακρόχρονης παραμονής του στην κυβέρνηση, αλλά, κυρίως, γιατί αποτέλεσε τον πιο σύνθετο, ευπροσάρμοστο και μεταβαλλόμενο, καθώς και έναν εξαιρετικά ανθεκτικό – παρά τις ενδογενείς αντιφάσεις και μεταβολές του – κομματικό φορέα, ο οποίος μάλιστα ταυτίστηκε χρονικά και ουσιαστικά με τον ιστορικό κύκλο της Μεταπολίτευσης.

Είναι η σημερινή κατάσταση του ΠΑΣΟΚ που πόρρω απέχει από το κόμμα εκείνο που ιδρύθηκε πριν ακριβώς 40 χρόνια μία – έστω παρατεταμένη - “κρίση μέσης ηλικίας”; Ή μήπως ο “επιθανάτιος ρόγχος” του; Θα φανεί πολύ σύντομα. Ακόμα και σε αυτή την περίπτωση, όμως, είναι χρήσιμο και κρίσιμο να αντιληφθούμε τι ήταν και τι εκπροσωπούσε, για να είμαστε σε θέση να κατανοήσουμε αν και τι θα πάρει τη θέση του. Διότι, ως γνωστόν, η φύση (και η πολιτική) απεχθάνεται τα κενά.

Ήταν το ΠΑΣΟΚ ένα sui generis “φαινόμενο”, συνδεδεμένο αποκλειστικά είτε με τη χαρισματική ηγεσία του Ανδρέα Παπανδρέου, είτε με τις ιδιαίτερες συνθήκες του ελληνικού κοινωνικού σχηματισμού και το λαϊκισμό ως τρόπο ενσωμάτωσης των μαζών στην πολιτική ζωή, είτε με την ιδιαίτερη ιστορική κοινωνική συνθήκη της μεταπολίτευσης;

Τότε, το “τέλος” του ΠΑΣΟΚ θα αφορά όχι μόνο το συγκεκριμένο κομματικό σχηματισμό, ως τέτοιο, αλλά την ίδια την αιτία – όποια και αν θεωρεί ο καθένας ότι ήταν ειδικότερα αυτή – που το δημιούργησε. Νέα (ιστορική, κοινωνική, πολιτική) κατάσταση, νέα καθήκοντα εξάλλου. Και νέα κόμματα, με νέα χαρακτηριστικά, που θα τα εκφράσουν.

Ή μήπως το ΠΑΣΟΚ ήταν (και παραμένει) ένα τυπικό σοσιαλδημοκρατικό κόμμα, έστω με τις ιδιαίτερες “νοτιο-ευρωπαϊκές” ή “μεσογειακές” αποκλίσεις του, το οποίο πάντως ακολούθησε και ακολουθεί όλη την πορεία του “μεγάλου μετασχηματισμού” της ευρωπαϊκής σοσιαλδημοκρατίας και, ευρύτερα, όλη την πορεία μετασχηματισμού των μαζικών κομμάτων σε κόμματα του κράτους και ενσωμάτωσής τους στις κρατικές νεοφιλελεύθερες προτεραιότητες;

Στη δεύτερη περίπτωση, πρέπει κανείς να διακρίνει την κρίση, την κατάρρευση, ενδεχομένως και την οριστική εξαφάνιση του ΠΑΣΟΚ ως κομματικού σχηματισμού από την τύχη της σοσιαλδημοκρατίας καθεαυτής, όχι μόνο ή όχι τόσο ως άθροισμα των συγκεκριμένων ιστορικά διαμορφωμένων κομμάτων στην Ευρώπη, αλλά ως αξιακό σύστημα και, καλύτερα, ως πολιτικό πρόγραμμα.

Το ΠΑΣΟΚ, τουλάχιστον σύμφωνα με την ex post ανάγνωση που υιοθέτησα στο παραπάνω, προ διετίας, κείμενό μου υπήρξε ένα “όψιμο” σοσιαλδημοκρατικό κόμμα, λόγω των ιδιαίτερων ιστορικών συνθηκών που δεν επέτρεψαν στην ελληνική πολιτική ζωή να ακολουθήσει την πορεία των δυτικών κρατών (μακροχρόνια χαρακτηριστικά οικονομικής, πολιτικής και διοικητικής υπανάπτυξης του νέου ελληνικού κράτους, εμφύλιος πόλεμος, δικτατορία, μεταπολίτευση), με αποτέλεσμα να έπεται κατά πολύ χρονικά ως προς τις εξελίξεις που αντιμετώπισαν με πιο αργό και “ομαλό” τρόπο στο μακροεπίπεδο τα σοσιαλδημοκρατικά κόμματα της δυτικής Ευρώπης.

Με το ξέσπασμα δε της κρίσης – κατά έναν τρόπο ιστορικά τουλάχιστον ενδιαφέροντα, αν όχι ειρωνικό – το ΠΑΣΟΚ κλήθηκε να απαντήσει με πιο ανάγλυφο, χρονικά συμπυκνωμένο και κοινωνικά επώδυνο τρόπο στο υπαρξιακό δίλημμα της σοσιαλδημοκρατίας, το οποίο την ταλαιπωρεί από τη στιγμή που εγκατέλειψε το κεϋνσιανό μοντέλο προς όφελος ενός έστω εξανθρωπισμένου νεοφιλελευθερισμού. Το «όψιμο» στο ξεκίνημά του ΠΑΣΟΚ, ανέπτυξε τόσο «ιλιγγιώδη» ταχύτητα στην παρακολούθηση των εξελίξεων της ευρωπαϊκής σοσιαλδημοκρατίας, που τελικά έγινε το πρώτο που έφτασε στο – προσωρινό; – αδιέξοδο/τέλος της μακράς σοσιαλδημοκρατικής μεταστροφής.

Το ερώτημα, λοιπόν, στην πραγματικότητα δεν είναι αν το ΠΑΣΟΚ “πέθανε”. Αλλά αν ο πολιτικός αυτός “θάνατος” του ΠΑΣΟΚ θα συμπαρασύρει στην Ελλάδα (και, αντίστοιχα, σε ευρωπαϊκό επίπεδο) το πολιτικό πρόγραμμα της σοσιαλδημοκρατίας, την κεϋνσιανή διαχείριση, το κοινωνικό κράτος κ.λπ.

Έστω, το ΠΑΣΟΚ πέθανε. Και στη θέση του, ζήτω...τι;

Ο “θάνατος” της σοσιαλδημοκρατίας θα σημάνει την πλήρη εγκατάλειψη του πολιτικού της προγράμματος και την οριστική εκτροπή σε αντιδραστική, νεοφιλελεύθερη κατεύθυνση; Ή, αντίθετα, θα σημάνει τη διαλεκτική του υπέρβαση με την ενσωμάτωση στο πολιτικό πρόγραμμα μιας άλλης – μη σοσιαλδημοκρατικής προέλευσης ή φοράς – Αριστεράς, όλης της θετικής του κληρονομιάς και τη μετεξέλιξή της σε κάτι νέο;

Στην Ελλάδα οι ελπίδες και οι προσπάθειές μας αφορούν το δεύτερο σενάριο. Στην Ευρώπη οι εξελίξεις είναι και αυτή τη φορά, πιο αργές, πιο μακροσκοπικές και, κατά τούτο πιο άδηλες.

Ως προς το ΠΑΣΟΚ, καθεαυτό, ας του ευχηθούμε “καλά σαράντα”...

*Το κείμενο αυτό στηρίζεται στο σημαντικά αναλυτικότερο κείμενό μου, με τίτλο “Το 'φαινόμενο' ΠΑΣΟΚ. Απόπειρα μίας ex post ανάλυσης”, όπου και υπάρχει όλη η σχετική επιστημονική και βιβλιογραφική τεκμηρίωση. Στο πλαίσιο του παρόντος – δημοσιογραφικού χαρακτήρα – κειμένου, δεν είναι δυνατή η παράθεση αναλυτικής βιβλιογραφίας για το θέμα, η οποία αποτέλεσε και τη βασική πηγή άντλησης πληροφοριών, αλλά και ιδεών για το “φαινόμενο” ΠΑΣΟΚ. Αναγκαστικά, παραπέμπω γενικά στις αναλύσεις των Τάκη Παππά, Άγγελου Ελεφάντη, Χρήστου Λυριντζή, Μιχάλη Σπουρδαλάκη, Ανδρέα Πανταζόπουλου, Γιάννη Βούλγαρη, Χριστόφορου Βερναρδάκη, Γεράσιμου Μοσχονά και Γιώργου Παπανάγνου, καθώς και στο μεταγενέστερο του παραπάνω κειμένου βιβλίο του Κώστα Ελευθερίου.

_______________________________

1 Παππάς, Τ.Σ., Το χαρισματικό κόμμα. ΠΑΣΟΚ, Παπανδρέου, Εξουσία, Εκδόσεις Πατάκη, Αθήνα, 2009, σ. 15